Türklər tarix səhnəsinə çıxdıqları andan bəri bir əlində qılınc oynadaraq at üstündə salnamələrə düşəcək cəngavərliklər göstərmiş, bir əlində isə qələm tutub mürəkkəbi ilə ədəbiyyatlar yaradaraq dünya mədəniyyətinə möhür vurmağı bacarmışlar. Bizə bəlli olan ilk türk-uyğur şairi Arpınçor Tigindən bu yana misilsiz örnəkləri könül oxşayan ədəbiyyatımızın zəngin mirası bu gün də davam etməkdədir.
Böyük coğrafiyanın, minillik tarixin, əsrarəngiz ədəbiyyatın sahibi olan türklər boylara, soylara bölünsələr də, yenə də ortaq türk ədəbiyyatından bəhs etməkdəyik. İstər xalq ədəbiyyatının “Dədə Qorqud”u, “Manas”ı, istərsə də yazılı ədəbiyyatın M.Kaşğarisi, Y.Balasaqunlusu, N.Gəncəvisi, Ə.Yəsəvisi, Ə.Nəvaisi, M.C.Rumisi, Y.Əmrəsi, M.Füzulisi, A.Kunanbayevi, M.Fəraqisi, İ.Qaspıralısı, A.Çolpanı, N.Hikməti, Ç.Aytmatovu ilə fərqli türk xalqlarından doğan günəşlər birgə ulu bir irsin davamı olmuşlar. Ulu(q) sözünün əski mənası “böyük, nəhəng” deməkdir, indiki anlamı isə “qədim” çalarındadır. Bizim üçün isə bu mənada həm nəhəng, həm qədim anlamları keçərlidir.
Əsrlər boyunca – Tomrisdən tutmuş günümüzədək türk ulusunda qadının da kişi qədər önəmli mövqelərə sahib olduğuna tarix şahidlik edib. Mübariz türk qadını, həmçinin həssas və titrək bir qəlbə sahibdir. M.P.Vaqifin vəsf etdiyi “Həyası üzündə, əqli başında” türk qadınları, türk gözəlləri qələm əhli olmağın da öhdəsindən gəliblər. Azərbaycan ədəbiyyatında rübailəri ilə mənalar hörən Məhsəti Gəncəvi, ömrü iztirablar içində keçən Heyran Xanım, qəzəlləri ilə könlə incə cığır tapan Xurşidbanu Natəvan, ötən əsr ədəbiyyatımızın nəzmdə Mirvarid Dilbazisi, nəsrdə Əzizə Cəfərzadəsi indi ağlıma gələn sadəcə bir neçə isimdir.
Yuxarıdakı adları sadalayarkən bizə hər mənada yaxın olan ədəbi məktəbləri aşağı-yuxarı eyni yolu keçmiş özbək ədəbiyyatından Nadirə, Zülfiyyə, M.Usmanova, H.Xudaverdiyeva, Z.Möminova, F.Əfruz yaradıcılığı da türk qadın şairələrini düşünən zaman eyni zamanda işıq sürəti ilə xatirimdən axır.
Çağdaş özbək ədəbi “asiman”ında bu gün yeni bir ulduz parlayır, işıltısı Özbəkistan sınırlarını çoxdan aşmış, əsərlərinin çevriləri ilə qardaş türk ellərinin ədəbi cameəsinə bərq vurub, hətta beynəlxalq ədəbi arenada belə tərcümə edilərək “özbək şairəsi” deyə bir nəqş olub. Bu, Xasiyyət Rüstəm imzasıdır.
1971-ci ildə Özbəkistanın Namanqan vilayətinin Almaz kəndində anadan olan Xasiyyət İslaməli qızı Rüstəm ali təhsilini Daşkənd Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsində, sonra isə həmin universitetin ali Ədəbiyyat kurslarında alıb. 1993-1997-ci illərdə “Dan ulduzu” qəzetində çalışan şairə 2015-ci ildən etibarən Özbəkistanın məşhur “Kitab dünyası” qəzetinin baş redaktorudur.
Gəncliyin ən coşqun illəri, şübhəsiz, tələbəlik dövrüdür. Məhz bu dönəmdə qələmə sarılan gənc ilk ədəbi örnəklərini oxucuların ixtiyarına vermişdir. Zaman keçdikcə həmin şairənin incə ruhlu misraları əldən-ələ gəzib, eldən-elə dolaşıb, nəhayətində, Xasiyyət Rüstəm imzasını yaradıb. 1997-ci ildə nəşr olunan “Göydəki ev” ilk şeirlər kitabı sanki ona göylərdən bir ismaric gətirib, yolunu bəlirləyib. Onun öz məmləkətində işıq üzü görmüş “Nicat” (2003), “Təsəlli” (2005), “Divar” (2006), “Avqust” (2008), “İşğal” (2011), “40:0” (2011), “Unudulmuş illər” (2014), “Sərgərdan buludlar” (2019), “Gecənin başı qaranlıq” (2021), “Dərbədər kölgələr” (2021), “Qəhvərən dəftər” (2021) adlı kitabları uğurlu yaradıcılığın məhsullarıdır.
Xasiyyət xanımın yaradıcılığı nəinki Özbəkistanda oxunur, o, həmçinin digər türk məmləkətlərində tanınır, hətta beynəlxalq nəşriyyatlarda belə öz ədəbiyyatlarını, ümumən türk ədəbiyyatını qürurla təmsil edir. Kitablarının Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Tacikistan, Rusiya, Belarusiya, Ukrayna, Serbiya, Rumıniya, Vyetnam, Meksika, İngiltərə, ABŞ, Səudiyyə Ərəbistan kimi ölkələrdə nəşri ona yalnız şöhrət deyil, həm də böyük sevgi gətirib.
Sevgidən söz açmışkən, məhz bu dəm bu sözün yeridir: Xasiyyət xanıma özbək yazar adı ilə yanaşı, tərəddüd etmədən Azərbaycan qızı adını məmləkətimizə olan dərin məhəbbətindən dolayı vermək olar. Qəlbindəki Azərbaycan sevgisi onun poeziyasından yan keçməyib. O, həmişə Azərbaycanın acısını acı, sevincini sevinc bilib. “Mən ömrüm boyu anam üçün Azərbaycan idim…” deyən şairənin bu misrası da sözümüzə haqq verməkdədir. Axı insanı bəzən özündən belə yaxşı tanıyan varlıq anadır.
Təsadüfi deyil ki, şairənin xarici dillər içində ən çox nəşr olunduğu dil – Azərbaycan dilidir və Azərbaycanda ən çox nəşr edilən özbək yazarlardan biri Xasiyyət Rüstəmdir. Şairə indiyidək “Qorxunc” (2008), “Məcnun söyüd” (2020), “Leyli ağaclar” (2020), “Adı Lalə idi o qızın” (2020), “44 gün” (2021) adlı kitablarını ölkəmizin oxucularına sunmuşdur.
Xasiyyət xanım lirik hissləri həlim olan şairə təsiri bağışlayır. Əgər biz bu şeirlərdəki hissi ürəyi kardioqrama saldığımız kimi yoxlamaya salsaq, kəskin qalxış, yaxud qəfil düşüş görmərik. Düz xətt boyunca hərəkət edən hisslərin hərdən azacıq titrəşdiyini, yaxud emosiyadan doğan kədərdən endiyini, sevincdən isə qalxdığını görərik.
Telefon… Bir anlıq durdu nəfəsim,
“Sevirəm” söylədi… kəsildi səsim.
Sənə minnətdardır ürəyim mənim!
Telefon, olarmı sənə güvənim?
(Xasiyyət Rüstəm)
Ta dünya yaranan gündən bəri həyata baxış hər zaman müxtəlif olub. Şairlər də filosoflar kimidir, onlar da filosoflar kimi hər şeyə öz prizmalarından baxırlar. Həyat… Həyatın nə olduğunu özünə soran və bunu dərhal cavablayan Mikayıl Müşfiq bu məqamda xatırlanır:
Həyat nədir? Sual verdim özümə,
Mənasını çiçəklərdən öyrəndim.
Yaşadıqca çarpışmayı, sevməyi
Qəlbimdəki diləklərdən öyrəndim.
(Mikayıl Müşfiq)
Xasiyyət Rüstəm də öz yaradıcılığında həyatdan bəhs edən fikirlərə toxunub. Onun yaradıcılığında bir öz – şair duyumundan doğan həyat var, bir də o başqalarının gözündən həyatı qələmə alıb. Şair həyatı ilə bağlı özünə açıq sual verməsə də, ilmi-ilmə toxunan sətirlərindən bəllidir ki, “küləyi acı”, “yağışı yorğun”, “sabahı mənasız”, “Günəşi sərindir”. O bu gördüklərindən təəccüb edir və “Həyat” adlı şeirinin son bəndində sanki bir üsyan havası çalır:
Həyat, elə bumu vəd etdiklərin?
Bu nə gün-güzəran, nə gözləntidir?! –
Sabahı – mənasız, Günəşi – sərin,
Məni bu günlərmi səsləyəcəkdi?..
(Xasiyyət Rüstəm)
Bir də onun qələmindən doğan başqa həyatlar var. Məsələn “Məhbus” adlı şeirində bir məhbus üçün həyatın nə anlam ifadə etdiyi sərgiləyir:
Artıq geridədir qandallar, zindan,
Təmiz hava ilə nəfəs alıbdır, –
O – məhbus, günahkar… yaddaşında qan…
Lakin keçmiş ilə vidalaşıbdır…
Qarşıda – həyat var, yaşamaq… hər gün…
(Xasiyyət Rüstəm)
Hərdən elə düşünürəm ki, doğrudan da, gerçək şairlərin göylə, ilahi qatla bir bağlılığı var. S.Vurğunun “Vaqif” dramında Qacarın dilindən Vaqifə dediyi kimi:
“Yenə göylərdədir şair xəyalın?”
(Səməd Vurğun)
Şair olan kəs sıradan insanlardan, əlbət ki, fərqlənir. Lakin bu fərqlənmə sadəcə Tanrı vergisi olan istedadla yetinmir. Məsələ bundadır ki, hansı dövrdə, hansı dövlətdə yaşamasından asılı olmayaraq, şübhəsiz, qələm əhlinin xəyalı göylərdədir. Hətta onu da demək olar ki, bəzən kişi sənətkarlar pərvazlanan duyğularına sənətdə geniş meydan versələr də, bizim cəmiyyətdə qadın yazarlar bəzən göylərin hüduduna daraltmağa məcbur olurlar. Bu anlamda Xasiyyət Rüstəm yaradıcılığının fərqlilik təşkil etdiyini, hətta göylərə qanad açıb uça bilmək dilədiyini görməkdəyik:
Qanad açıb, uçaydım, kaş!
Göylə birgə uçaydım, ah!
Ey göyüzü, qaçır məni!
Öz bağrında
bircə dəfə uçur məni!
Yaşaram addım atmadan,
Uçmamağım – yaddan çıxmış…
Vəfasız qanadım məni,
nə zamansa,
torpağın təkinə çaxmış…
(Xasiyyət Rüstəm)
Sözsüz ki, şairə xanım özü və sözü bir şəxsiyyət olduğundan, düşüncələri və yaradıcılığı paralelliyi də diqqət cəlb edir. Azərbaycan oxucusu üçün onun şair kimi bütün məziyyətləri ilə yanaşı, daha bir cəhəti də maraqlıdır. Yuxarıda da qeyd etmişdik, Xasiyyət Rüstəm cani-könüldən Azərbaycan sevdalısıdır. Və istər-istəməz bu, onun yaradıcılığında da öz əksini tapıb. Hətta Vətənimizin çətin günlərində, savaş anlarında bir vətəndaş qayğısı ilə narahatlıq keçirdiyini görməkdəyik. Sanki içinə doğubmuş kimi Tovuz döyüşlərinin başladığı gün yazmağa başladığı “Adı Lalə idi o qızın” adlı poeması, nə təsadüf ki, döyüşlərin bitdiyi gün də başa çatır. Bu poema kiçik Lalənin bir daha tapa bilmədiyi gəlinciyinə, şokolad almaq üçün gedib, amma bir də geri dönməyən “abi”sinə doğan kədərdən ərsəyə gəlib. Bütünlükdə, Lalənin timsalında 30 ilə yaxın müddətdə elindən-obasından didərgin düşən Qarabağ sakinlərinin Vətən həsrətinə həsr olunub desək, yanılmarıq. Sanki şairə burada ədaləti bərqarər etmək üçün başlanğıcın gəlincikdən və “abi”dən keçdiyi qənaətindədir. Çünki orada hər kəsin geridə buraxdığı və bir daha əldə edə bilmədiyi yarım hekayələr qalıb, birisinin baş obrazı gəlincik idi, birisinin şokolad…
Səsimi dinlə.
Verdiyin dəftərin varaqlarında,
Haçandır tapmışam gəlinciyini.
Ha bugün, ha sabah gətirrəm sənə!
İki dünyanı da gəzib dərbədər,
Səninçün şokalad almağa gedən
Abini tapanda verəcəm xəbər…
(Xasiyyət Rüstəm)
Xasiyyət xanım, həmçinin “44 gün” adlı poemanın və “Yuxuma girər Qarabağ (gündəliklər)” adlı essələr toplusunun müəllifidir. Hər iki əsər Vətənimizin haqq savaşında olduğu dönəmdə ərsəyə gəlib. Hər misrasında həm sükut, həm də hayqırtı duyulan bu əsərlərdən yazarın da həmin günlər içində bizlər kimi gah ağladığını, gah da sevincdən uçduğunu hiss etməkdəyik.
O, vətənini sevən, milli kimliyini duyan şəxsiyyətdir. Bunu onun yaradıcılığından ziyadə, həm də baş redaktoru olduğu “Kitab dünyası” qəzetindən görə bilərik. Sanki qəzet özbək oxucusuna deyil, türk dünyasına, hətta ümumən dünya ədəbi cameəsinə sunulur.
Son söz olaraq, tez-tez ölkəmizə səfərə gələn özbəyin Azərbaycan sevdalı qızına, Azərbaycan-Özbəkistan ədəbi-mədəni əlaqələrinin yeni şəkil almasında böyük əməyi olan yazara yaradıcılığında uğurlar arzu edir və qəlbində qardaş məmləkətə olan sevgisindən doğan məşəlin daim gur olmasını diləyirəm!
Məleykə MİRZƏLİ
Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının doktorantı
